Net hata ve noksan neden kaynaklanır?

Net hata ve noksan (NHN), ödemeler dengesinin kamuoyunda en çok tartışılan kalemlerinden biridir. Bunun nedeni zaman zaman büyük boyutlara ulaşmasıdır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın (TCMB) ödemeler dengesine ilişkin aylık verileri 1992 yılından başlıyor. Aşağıdaki şekilde aylara göre yıllık NHN’nin Ocak 1993-Temmuz 2022 dönemindeki seyrini görüyorsunuz. Şekilde özellikle son 15 yılda NHN’nin zaman zaman her iki yönde de 10 milyar doları bile aştığı görülmektedir. 2018'de ve son dönemde yukarı yönde 20 milyar dolar sınırı da aşılmıştır. Eldeki son verilere göre, temmuz ayı itibariyle bu tutar 21,2 milyar dolardır.

TCMB bünyesinde yapılan bir çalışmada, Çıplak (2005), NHN’nin nedenlerini dört başlıkta özetlemiştir: 

1) İthalat ve ihracat için malın hareketi ile ödemenin farklı bilanço dönemlerine yansıması durumundaki zaman uyumsuzluğu, 

2) Gümrük işlemlerine ilişkin beyanat hataları, 

3) Ödemeler dengesindeki çeşitli kalemlerden elde edilen gelirlerin sistem dışına (yastık altına - kasalara) çıkarılması veya finansman esnasında sistem dışından kaynak kullanılması şeklindeki kayıt dışı işlemler, 

4) Bazı verilerin (turizm ve bavul ticareti) anketler yoluyla elde edilmesindeki hatalar.

Bunlardan özellikle üçüncüsü önemlidir ve NHN’deki büyük dalgalanmalar bununla açıklanabilir. Çıplak (2005: 3-4), NHN’nin kriz dönemlerinde negatif ve istikrarlı dönemlerde pozitif işaret alma eğiliminde olduğu tespitini yapmakta, bunun da özel sektörün kriz dönemlerinde döviz varlıklarını sistem dışına (yastık altına veya kayıt dışı yollardan yurtdışına) çıkarma ve istikrarlı dönemlerde ise sisteme dahil etme eğilimine girdiğine işaret ettiğini belirtmektedir. Benzer durum bu çalışmanın yapıldığı tarihten sonraki verilerde de gözlenmektedir. Belki bir değişiklik günümüzde özel sektörün dış borçlarının çok büyük boyutlara ulaşması ve vadesi gelen ödemelerini yapabilmek için istikrarsız dönemlerde sistem dışındaki kaynaklarını kullanmak zorunda kalmasıyla yaşanmış olabilir. Örneğin Aralık 2018’de NHN’nin 22,7 milyar dolara ulaşıp rekor kırması bununla açıklanabilir. Son aylarda gördüğümüz yükseliş de bundan kaynaklanıyor olabilir. Ancak her koşulda NHN’deki dalgalanmalar ekonomideki dalgalanmalarla alakalı gibi görünüyor. Şekilde 2008 sonrasında NHN’nin dalga boyunun arttığı dikkati çekiyor. Bu durum da söz konusu dönemde finansal piyasalardaki istikrarsızlığın artmasıyla ilişkilendirilebilir.

Bu arada zaman içinde ödemeler dengesinin hesaplanma yöntemlerinin iyileşmesiyle yapılan revizyonlarla geçmiş dönemlerdeki NHN’nin düşebildiğini de belirtelim. Yani birkaç yıl sonra bu verilere yeniden baktığımızda yukarıdaki şekildekinden biraz daha farklı bir görünümle karşılaşabiliriz.

Kaynaklar

Çıplak, U. (2005), Ödemeler Dengesinde “Net Hata ve Noksan” Kalemi Üzerine Bir Değerlendirme, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, TCMB Bünyesinde Yapılan Çalışmalar. (erişim)